Sunday 13 November 2011

HLA LEH A PHUAHTU

HLA LEH A PHUAHTU

                                                                                                      -  Lalrinthanga.


Thuziak lama sulhnu ngah tak, thuziak mai bakah lehkhabu chhah deuh deuh leh chhah lo deuh te pawh lo sual chhuak fo tawh an nih avanga an thuziak zawng zawng dik ber leh pawm tlak bera lo ngaih ngawt chu ngaihdan fing tak chu alo ni hauh lo mai. Lehkhabu pawh chu achhah vang emaw, akawm leh a rawng mawi vang emaw, chu lehkhabua thu hma ziaktu nihna san vang emaw ngawtin a chhunga thu awm te pawh chu dik vek leh pawmtlak ber a ni ngawt hek lo. Chutiangin HLA pawh a phuahtu nilo pui, a phuahtu ni anga tlangthan tir tuma sawi rem tum tlat emaw, a phuahtu nilo zawk hminga hla record siam a zaithiam tu te emaw hmanga tih lar tum talh pawh hian a phuahtu nihna a paw chhuak zo chuang lo. A paw chhuak lo mai nilovin a phuahtu dik tak hretute thin a tina-in chung zaithiam te zaithiamna pawh nasa takin a ngaihnep tir mai a ni. Hla phuahtu nilo zawk a phuahtu ni anga mi hrang hrang thusawi lakkhawm lah a sawitute dinhmun san leh lar vang ngawt chuan zai khatah an luang thei hek lo. Nilo nafam chu an lakkhawm tam poh leh an thu a inpersan nasa thei mai dawn a lo ni.

Mizo ziakmi te zinga mi chhuanawm tak, lehkhathiam leh taima em em,kei ngei pawhin ka ngaihsan, Mizotawnga lehkhabu leh Article tangkai tak tak thahnem tak ziaktu B.Lalthangliana kut chhuak ‘PATEA LEH DAMHAUHA HNUHMA’ 2nd edition 2005 hi ka chhiar a, a chhhiar a nuamin a thu kal hmang leh a tawngkam hman dan pawh a mam teh lul nen thudiklo leh belh chian dawllo ka hmu tlat mai a,pawi ka ti hle mai,hetiang hi a pawina em em chu thudik zawk lo hre tu tan chuan a Lehkhabu pumpui hlutna pawh a ti nep thei hial thin ani. Patea leh Damhauha te hi Mizo Hnam tan hian an hlu em em a,an hla phuah te hi Khawvel a Mizo te kan awmchhung chuan kan tan Rohlu tak anni zel dawn ani.Tunah hian anmahni an dam tawh lo a,an mahni bulbal tak a kawm phak ho pawh tamtak chu an boral tawh hnu a,an chanchin leh Sulhnu te kan ziak dawn anih chuan uluk taka chhuichian a tul hle ani.B. Lalthangliana pawh hian a chhui nasa hle tih a hriattheih a,mahse mihring famkimlo hian tihsual leh tih famkim loh lai erawh kan nei fo thin ani,chung zinga pakhat kalo zir chian ve atanga kalo hriatchian em em chu ‘Rihlipui hi “khi” ti a ziak thlafam leng kaina’ tih hla Leng Lal Saihnuna phuah chu Damhauha phuah angin a rawn ziak tlat mai a, B.Lalthangliana hian he Hla hi Damhauha phuah te zinga lar ber ni a a hriat thu te a sawi a. Damhauha phuah anih dan tichiang tur a mi hrang hrang thu sawi a lakkhawm te chu lo bih chiang pah in Leng Lal Saihnuna phuah anih dan te pawh tarlan zel han tum ta ila.

‘Amah Damhauhva ngeiin a tunu pasal Biaksanga hnena a sawi dan’ ti a B.Lalthangliana ziak hi han bih chiang hmasa i la.“Nipui ral dawn atangin ka rauthla a chhuak ta a” ... tiin chu a rauthla chu Rihdil ah han kalin chutah zet chuan Rih-ar lian deuh leh te deuh te chu Rihdil kamah chuan an lo tla ngiai ngiai a, chuveleh ‘Rihlipui’ tiin ka han kova, a nghing dut mai a’. ‘Rihlipui khi thlafam lengkaina’ ka han ti ta a ni’(Phek-125) tiin. Hetih lai hian Damhauhva rauthla chu Rihdil hmun ngeiah a awm angin a ngaih theih a. A hnu a “Rihlipui ka chhuahsan hnu chuan” ti a a sawi pawh hian rauthla a Rihdil hmuna awm anga a insawina pawh a nemnghet a ni. Hmun leh hmun a awm si in ‘KHI’ a han ti tlat mai hi a mak a. Hetih lai hian Damhauhva rilru ah eng hla emaw chu a lo piang tawh niin angaih theih a, eng hla nge tih erawh a hriat loh.Chumi hnu ah Rihdil chhuahsana Lurh leh Tan tlang te a rauthlaa fangin chutah chuan hla chang dang a lo lang leh ta a, chu hla chang dang Damhauhva phauh ang a B.Lalthangliana ziak ah hian thilmak tak alo lang leh a.

“ Lurh pui hmingthang tan khan kar ah hian”, (P-127 )
                               OR
“ Lurhpui hmingthang Tan khamrangah hian, (P-171)
   Hnutiang mual liam ka han thlir a;
   Suihlungrual tawh hnu,
   Min ngaih tir hmana nunhlui chul hnu kha.”  

A ziak ang ngau ngau chuan he hla changah hian Saihnuna rilru a hmun pawimawh ber changtu , he hla lo pianna ni bawk Fiara tui chuan hmun a chang reng reng lo. Lurh leh Tan tlang vela lunglen thu sawina satliah a ni ringawt mai. Damhauhva phuah pawh hi lo ni ta teh reng se, hetianga ziak chhawn sak hi chu a duh a rinawm lo hle a ni. Saihnuna chuan he lai hla changah hian Lurh leh Tan tlang vel a lunglenna satliah sawi lovin then rual te nen a khawi lo an zin na a khaw kar kawng tui an in thin te hriain “Suihlungrual dawn hnu” tiin a phuah ani. Chang thum na a “dawn lo zaleng reng an awm lo che” a han ti te hi a hla thu kal hmang zawk ani. Hetianga Lurh leh Tan tlang vela a rauthla a vah hnu a eng hla emaw a lo pian hnuah Fiara tui hmun han thleng ang a insawiin “Luang ang che aw, damte’n luang del del la...” ka han ti phawt mai a’(phek 127 para 2 na) a han ti leh a, a rauthla vah chhuahna hun hnuhnung lama ‘phawt’ ahan hmang ngawt mai pawh hi a in hmeh thei lo. A rauthla vahchhuahna hun hmasa lamah khan ‘phawt’ lo hmang te chu ni se pawm a nuam deuh tur.

He hla, Damhauhva phuah ni anga mi hrang hrang thusawi, Damhauhva tawngka ngei dawng ni a insawite thusawi dan te hi i han bihchiang teh ang:

  1. Hrangthiauva, Damhauhva’n a phuah tirha a zirpui, ahnungzui bertu inti in Thangthuama hnena ziaka a hrilh dan, “He hla hi Khawbungah Damhauhva hova an zir thiam vek hnuin Saihnuna leh Thawmliana, Thekte lama Lal inkhawm haw lam in Khawbung ah an rawn fin ve a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, a siam rem ngai te siam rem in Leng-ah a hawn ta a” tiin (phek 128, Paragraph 3&4)
  2. Kum 1964 a Damhauhva tawngka ngei hria ni a insawi C.Vulluaia sawi dan “ Damhauhva’n he hla hi a phuaha athluk te a siam fel vek hnu in Saihnuna hnenah(Leng-ah)a tlanpui a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, kel in a ai ta a” tiin.
  3. Zohmangaiha, IRS hnena 11.Aug.1966 Damhauhva sawi dan “ Fiara tui hla hi a thianpa, Leng Lal, Saihnuna chuan a lo hriatin a duh em em mai a, hei chu ka hla chiah a nih hi tiin Damhauhva phalna in vawkin a ai ta a ni”. a hmun a sawi lo.
  4. C.Lalhmuaka, Khawbung H/S Hdm. hnena a sawi dan :- He hla a phuah hnu hian Biate Lal conference ah Khawbung Lal, Rochhuma hnungzuiin a kal ve a, he hla hi Biate Nuthlawi ho a zirtir a, an zir thiam vek hnu in Saihnuna chu a lo tel ve a, tha a ti hle a, Leng-ah hruai pheia vawk a ai angin.
  5. Brig. Sapliana hnenah he hla ‘Fiara tui’ hi Saihnuna hian Sial a lei dil angin a sawi bawk.
Damhauhva tawngka ngei hria ni a insawi mi 5 (panga) te thusawi a pawm tlakawm deuh deuh te lakkhawm, abu meuhva khung nisi chu tu sawi mah inthurual a awm lo. Heng mi hrang hrang sawi dan atang a thil mak tak lo lang ta te chu :-
  1.  Hrangthiauva hnena Damhauhva sawi dan chuan an zir laiin Saihnuna’n ava fin ve na hmun chu Khawbungah anih laiin C.Lalhmuaka hnena asawi dan chuan Biate ah a ni thung.
  2. Hrangthiauva hnenah he hla hi Saihnuna’n Khawbung atanga Leng khuaa ahawn laiin C.Vulluaia hnena a sawi dan erawh chuan a mah Damhauhva’n a phuah zawh veleh Saihnuna hnenah (Leng-ah) a tlan pui thung. 
  3. C.Lalhmuaka hnenah Biate atanga hawn phei a vawka ai anga a sawi laiin C.Vulluaia hnenah amah in Saihnuna hnena tlanpuia kel a ai angin a sawi thung.
  4. Zohmangaiha hnenah vawk a ai ang a a in sawi laiin C.Vulluaia hnenah Kel a ai ang in a insawi thung.
He hla phuah chungchanga Damhauhva tawngka ngei ngaithla a hria inti te sawi dan pakhat mah inmil awm ta lo mai hi a sawi chhawngtute hi nge dik lo anga a hrilhtu ? nge a ziaktu hian a tum luat ah ngaihtuah chiangloin a fawmkhawm vak mai tih pawh ngaihtuah tham a tling ani.

Fiara tui hla hi Saihnuna, leng Lal hian kum 1937 ah Khawchhak lamah Welfare Commitee hmanga an kal tuma a phuah a ni a. Saihnuna hian Fiara tui hi, tui tui tak leh hmingthanga tak, mizote rilru a hmun luah thuk tak a nih zia te, India sipai atang mizo tlangvalte pawhin hmun hla tak atang pawhin Fiara tui hming chhal in vairam tui te chu in thin in an lo inbual bawk thin a ni tih te chu hre reng in, heti taka tui hmingthang, Fiara tui hmun ngeia a han thlen chuan a tui chu a kut ngei a suak a, han thlah leh in
            “Luang ang che aw, damte’n luang del del la...’
            “Thlangkawrvai reng dai kawmah...Hmingtha hluan thang” 

tiin a thunawn ahan phuah hmasa a, chutah hla thu dang han dap in, Rihdil, Lurh leh Tan tlang te chu a suangtuahna huang khata dahin ‘khi’ emaw ‘saw’ emaw hmang lovin ‘Hi’ hmangin “Rihlipui hi thlafam lengkaina - Nang Fiara tui .......” a han ti ta a ni.Saihnunan ‘Rihlipui hi thlafam leng kaina’ tia a hman chhan pawh hi hetiang hi a ni. Welfare Committee hmang tura Farkawna an kal tum hian Rihdil an tlawh hmasa a. Rihdil chu ropui an ti hle a, chumi hnuah Fiara tui hmun an han thleng a, Fiara tui, tui ti chip chep, thal lai chuan a kang chat mai awm mange tih hial tur a luite ni si in dil lian tak Rihdil hmingthan lama a khum zia te chu mak a ti hle a. Rihdil,dil lian leh ropui tak mitthi kalkawng tih maia pipu te suangtuahna leh Fiara tui luite tak te ni si in Zofate thinlunga hmun a luahthuk dan te chu khaikhin in “Rihlipui hi thlafam leng kaina, Nang Fiara tui chhim leh hmar thlang, sakhming tlangsel chu a han ti ta a ni. Hei hi Saihnuna sawidan a ni a . Hetianga a sawi lai ngei hmu a hre tu Upa Kawlkhuma f/o Dr, K. Lalbiakzuala (BZA) chu E. Lungdar ah a la dam a. A ni hian duhthusam a fiah in a la sawi thei a ni. Hetainga hla chang khatna leh a thunawn te a han phuah hnu hian tun hma lama a thuihruai te nena an zin ho thin lai a he tui an lo in thin te hre chhuak in,
            “Suihlungrual dawn hnu min ngaih tir,
              Hmana nunhlui chul hnu kha.”

a han ti a. Hetah hi chuan Lurh leh tan tlang vela lunglenna satliah ni lovin Fiara tui hian hmun pawimawh tak a chang tlat a ni.

Saihnuna hi Lal chengvawng tak ani a. Hla a phuah dan leh a phuah chhan te fel tak achhinchhiahin ziakin a dah vek a. Hla phuah chhan mai nilovin thil chi hrang hrang record pawh fel taka neiin register No. thum lai a ziak khat vek a ni.Mi sawi dan emaw mi sawi chhawn dan emaw nilovin amah ngein hla hrang hrang a phuah te zingah Fiara tui hla a phuah dan pawh fel leh chiang takin ama ziak ngei chu hmuh turin a la awm a ni. He hla lo pian dan chu ahma lama kan sawi tawh te kha duhtawk mai ila. Ama ziak tifiah zual turin a hretute thusawi tlemte han tarlang ve ila. Unau thawnthu sawi pawh a danglam thin an tih angin Saihnuna phuah anih dan leh an zir dan sawitute sawi dan pawh inang chiah lo mah mahse zai khata luang turin ngaihruat harsa erawh a awm lo.

Kapkungi, Rev. Thansiama farnu chuan a nulat laia Farkawna an awm lai ngeiin Saihnuna’n, “ Kungi, hla thar ka nei e, zaninah kan thleninah i zir ho ang u hmiang” ti a asawm thu leh amaherawh chu a pain hmeichhia zana chhuah a phalloh thu te, hetia a pain chhuah a phallo chung pawha anmahni in a an zir chilh tak thu pawh a sawi. ( Fiara tui leh zofate nunkawng.by-Lalzuia Colney P-30 )

Hemi nemnghet tur hian Pu Chhawnluaia (Pu Zadawla unaupa) chuan Farkawn zaithiam Kapkungi chanchin a ziakna lehkhabuah kum 1937 kumah Farkawna Lal ho an inhmuh khawm thu leh an thlen in chenin a tar lang a. Saihnuna’n he hla a phuah dan leh an thlen in Pu Zothanga hla phuah thiam (F/o Rev ZT. Sangkhuma pa) te ina Kapkungi te nena he hla an zir ho dan a ziak bawk. Tin hetia zana hla an zir ho hnu pawhin a tukah nilengin Kapkungi te in a an zir chilh thu a ziak bawk. Zaithiam Kapkungi chanchin -By Chhawnluaia phek 6&7 na.

“Mizo Jim Corbett” tihiala miten an sawi thin Mualcheng Lal Saihnuna Sailo chuan 1937
kuma Welfare Comt. a a kal ve dan leh he hla hi Saihnuna Leng Lal phuah a nih dan leh an zir ho dante hetiang hian a ziak - ‘Kum 1937 September ni 5 chawlniah chawhmain Biakinah hriselna lam kan sawi a. Chawhnuah Saihnuna hla “Rihlipui hi thlafam leng kai na” tih hla hi kan
zir a ni. He hla a phuah ni leh a tuk leha zir tu ngei Saihnuna Vanlaiphaiah ka la dam e, tuman ringhlel suh u, mitin chhiar atan meichher ah in rawn chhuah ngei ka beisei’
- Saihnuna Sailo 28/2/1978.’tiin. (Sainuna Sailo hi 5th December 1982 khan a boral ta ani) September 5th 1937chawlhni tia Saihnuna Sailo in a ziak pawh hi Calender table hmanga chhut pawhin a dik chiah a ni.

Vaphai Lal, Pu Lalrokhama chu hetih lai hian Lal niin naupangte a la nia, Saihnuna hla phuah chungchangah sawi tur a hre tam lo hle na a, a la hriat chhun erawh chu , “Saihnuna hi chu a mak mange heng laiah te hla tha tak arawn phuah reng mai a” tih hi a ni.Chu hla chu ‘Rilhlipui hi thlafam leng kaina’ tih’hla hi a ni Hei hi hetih laia titi lar tak anih thu Pu V.L. Hmangaiha, leng khua hnenah 27th November 2005 Sunday zing khan a sawi. Pu Khama hi tunah a la dam nghe nghe a ni.

A khua leh tui te’n an ngainat leh an chhuan em em, chhuan hnih chhuan thum ral hnu pawha a khua leh tui inthlah chhawng zel te pawhin tun thlenga an la ngainat, hmelhriat awm hauhlohna hmunah pawh a hla phuah an sak vang ngawt pawh a chu hmuna an tlang nel phah thin nachhan, Saihnuna hla te hi tih bawrhban nilo sela tih hi a khua leh tui, a tu leh fa in thlah chhawng zel te duhdan a ni...










5 comments:

  1. "Rihlipui khi thlafam leng kaina" tih hla hi Saihnuna phuah ni lovin Damhauhva phuah ngei a ni e. Court-a , Saihnuna tupa leh B. Lalthangliana te inkhinna te kha i lo la hre lo em ni. B. Lalthangliana'n hnehna a chang a nih kha.

    ReplyDelete
    Replies
    1. i address kimchang min Han PE la damhauhva phuah nia an sawi Dan leh saihnuna phuah anih Dan fiahna document kimchang ka lo PE ang che.

      Delete
    2. i address kimchang min Han PE la damhauhva phuah nia an sawi Dan leh saihnuna phuah anih Dan fiahna document kimchang ka lo PE ang che.

      Delete
  2. He hla hi Fiaratui a in paha Fiaratui hming chawi chhana a phuah a nih thu hi Farkawn lama kn hriat dan a ni. Fiaratui hla a nih avang hian kan hlut hle nghe nghe.

    ReplyDelete
  3. Leng lal Saihnuna phuah tih hi kn hriat dan chu a ni.

    ReplyDelete